‌نویسی منابع خاکستری است و اشاعه که شامل مواردی جون امانت منابع خاکستری و آگاهی از وجود آن‌ها توسط کاربران است. در این پژوهش سعی می‌شود که در نهایت براساس یافته‌های پژوهش، پیشنهادهایی در جهت بهبود وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری ارائه گردد تا بتواند کمک موثری برای تصمیم‌گیری‌های آینده باشد.

 

1-3 ضرورت و اهمیت پژوهش

 

به این دلیل که منابع خاکستری حاصل پژوهش‌های علمی و تخصصی و اغلب بازتابی از دانش سازمانی هستند، بنابراین می‌توانند از نظر اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصربه‌فرد باشند، بنابراینانتشار منابع خاکستری و دسترسی آسان به آن‌ها نقش مهمی را در آگاه­سازی محققان ایفا می­کند.به همین دلیل شناسایی این منابع در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار است و پژوهش حاضر سعی دارد پس از مطالعه در زمینه‌های مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، به نتایجی دست یابد که در تقویت نقاط مثبت و رفع نقاط ضعف هر بخش موثر واقع شود و به شناساندن اصطلاح منابع خاکستری و همچنین شناساندن انواع منابع خاکستری در کتابخانه‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و در نهایت تقویت نقاط قوت و رفع نقاط ضعف مدیریت منابع خاکستری منجر شود.

 

 

1-4 اهداف پژوهش

 

1-4-1هدف کلی

 

هدف پژوهش تعیین وضعیت مدیریت منابع خاکستری (مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری) در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.

 

1-4-2 اهداف ویژه

 

– شناسایی انواع منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند.

 

– منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند، با چه اصطلاحی شناخته شده‌اند و اصطلاح منابع خاکستری را بکار می‌برند یا نه.

 

– تعیین وضعیت مجموعه‌سازی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.

 

– تعیین وضعیت سازماندهی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.

 

– تعیین وضعیت اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.

 

1-5 پرسش‌های پژوهش

 

1. منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با چه اصطلاحی شناخته می‌شوند؟

 

1. انواع منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند،‌ کدامند؟

 

1. وضعیت مجموعه‌سازی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیچگونه است؟

 

1. سازماندهی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیدر چه وضعیتی قرار دارد؟

 

1. وضعیت اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیچگونه است؟

1-6تعریف‌های عملیاتی

 

1-6-1 بررسی وضعیت مدیریت منابع خاکستری

 

منظور بررسی کلی وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.

 

1-6-2سایر منابع خاکستری

 

منظور سایر منابع مشابهی است که با توجه به تعریفی که از منابع خاکستری شده است در کتابخانه‌های مورد بررسی وجود دارد ولی در پرسشنامه مطرح نشده بود و پاسخ‌دهندگان در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به آن‌ها اشاره کردند.

 

1-6-3کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

 

منظور کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است. به دلیل اینکه در این پژوهش کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی که زیر نظر مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی اداره می‌شوند بررسی شدند، کتابخانه‌های موسسات آموزشی که زیر نظر موسسه آموزش علمی کاربردی فعالیت دارند و مدیریت مجموعه آن‌ها با سیاست‌های کتابخانه‌های تحقیقاتی یکسان نیست و نیز دسترسی به اطلاعات آن‌ها به دلیل قرار داشتن در مدیریتی دیگر دشوار بود از جامعه پزوهش حذف شدند.

 

1-6-4 مدیریت منابع خاکستری

 

منظور مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.

 

1-6-5 منابع خاکستری

 

هر منبع اطلاعاتیِ چاپی یا الکترونیکی – اعم از کتاب، نشریه، پایان‌نامه یا خبرنامه – که پس از تدوین و تولید وارد بازار نشر نشود، جزء انتشارات خاکستری  محسوب می‌شود. بر این اساس، انتشارات خاکستری منابع اطلاعاتی خاصی هستند که با هدفی خاص و مخاطبی ویژه تولید می‌شوند، اما به دلیل تکثیر در سطح محدود و هدف غیرتجاری امکان دسترسی به آن‌ها در بازار نشر وجود ندارد. انتشارات خاکستری معمولاً از طریق پدیدآور حقیقی یا حقوقی در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرند (منصوریان، 30 آبان 1390). انواع منابع خاکستری به این ترتیب است: پایان­نامه­، طرح تحقیقاتی، گزارش‌ها شامل انواع گزارش‌های فنی، گزارش‌های دولتی، گزارش‌های تحقیقاتی، گزارش‌های سفر، گزارش‌های هنری، گزارشهای آماری، مجموعه مقالات همایش‌ها، خبرنامه­، استاندارد، اسناد، وب‌سایت، گروه­های بحث الکترونیکی، نامه­های الکترونیکی، یادداشت، برنامه همایش‌ها، کتابشناسی، عکس، اسلاید، نقشه­ها، ترجمه‌های غیرتجاری، یادبود و نظایر آن‌ها.

     وجود یک جامعه سالم از نظر بهداشت روانی، منوط به سلامت اجزاء کوچکترآن جامعه مانند اجتماعات کوچک و خانواده­های موجود در آن جامعه است. خانواده هسته مرکزی هر جامعه و یکی از پایه­های اساسی آن محسوب می­شود. وجود خانواده­های سالم می­تواند تاثیر بسزایی در سلامت روانی جامعه داشته باشد(اوتادی،1380).

     خانواده به عنوان یک سیستم اجتماعی­-­فرهنگی تلقی می­شود که در کنار همه­ی خصوصیات دیگرش، دارای مجموعه قواعدی است و هر یک از اعضایش نیز نقش خاصی دارند. اعضای این سیستم با هم رابطه­ای عمیق و چند لایه دارند. در داخل این سیستم، حلقه­های عاطفی قدرتمند، پایدار و متقابلی را به هم گره زده است .اغلب اوقات اعضاء از طریق تولد یا ازدواج در این سیستم وارد می­شوند(نظری، 1386).

     با توجه به اهمیت خانواده باید بدانیم عواملی وجود دارند که در روند طبیعی خانواده اختلال ایجاد می­کنند. خانواده در هنگام رویارویی با موقعیت­های فشارزا و دشوار، استرس را تجربه می­کند و این استرس موجب ناراحتی، تنش یا ناامیدی اعضا ی خانواده می­شود. موقعیت­های فشارزا سیستم خانواده را مختل می­کند، مگر اینکه خانواده بتواند با وضعیت تازه سازگار شود. خانواده برای بازگشت به عملکرد عادی خود نیازمند تلاش برای حل مشکل است(بالارد، 1979نقل از آهالی­آّباده،1381).

 

خانواده با دو نوع استرس مواجه است:

 

1-استرس عادی مانند: استرس ناشی از فرایند رشد و انتقال به دوران والد بودن، ازدواج فرزندان و دوره بازنشستگی.

 

2-استرس­های غیرعادی مانند جنگ، مهاجرت و از دست دادن یکی از اعضای خانواده و …(موسوی، 1379).

 

     به طور طبیعی از دست دادن فرد یا افرادی در خانواده و در نتیجه ایجاد خلاء درآن، که یکی از ارکان بسیار مهم جامعه محسوب می­شود، اختلالاتی را در وضعیت افراد ایجاد خواهد کرد که در صورت عدم توجه به آن خطرات و ضررهای جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.

 

     امروزه شاهد عده قابل توجهی از زنانی هستیم که شوهران خود را از دست داده­اند و فاقد شوهر می­باشند این میزان بر اساس آمار سال 1379 بالغ بر یک میلیون و پانصد هزار نفر است (مرکز آمار ایران، 1379).

 

     بیوه­گی در طول زندگی به عنوان یکی از حوادث بااحتمال بالا برای زنان75 ساله و بالاترمی­باشد. برای مثال 65% زنان در این گروه سنی بیوه هستند(OPCS,1990).

 

     فقدان شوهر به دلایل متعدد بروز می­کند فوت، شهادت و طلاق معمول­ترین آنها می­باشد. شرایط افراد متعاقب از دست دادن شوهر متفاوت است. بعضی امورات خود را انجام می­دهند، ولی نه به خوشی آن ایامی که شوهر در خانه حضور داشته، و برخی دیگر به ازدواج مجدد تن می­دهند (هرلاک، 1986).

 

     به نظر محققین مرگ پدر در خانواده بیش از آنکه فرزندان را تحت تاثیر قرار دهد، مادر را دچار مشکل می­کند .از آنجا که مرگ پدر، مادر را با تغییر موقعیت قبلی خود در خانواده مواجه می­سازد و او را به اتخاذ نقش­های جدیدی وامی­دارد، احتمال به ظهور رسیدن مشکلات و یا بیماری­های روانی در زندگی مادر افزایش می­یابد.

 

     زنان سرپرست خانواده و فاقد همسر با مشکل احساس تنهایی، انزوا، طردشدگی و عدم درک از سوی دیگران مواجه­اند. فقدان حمایت­های اجتماعی مهمترین عامل جهت پیش بینی پیامدهای منفی وضعیت این زنان می­باشد(خسروی،1374،به نقل از بلداجی،1387).

 

     وضعیت زنانی که شوهران خود را از دست داده و ازدواج مجدد کرده­اند و آن­هایی که ازدواج مجدد نمی­کنند از نظر روانی­-­اجتماعی متفاوت است. مطابق پژوهش­های انجام گرفته، بیش­ترین مشکلات روان­شناختی همسران شاهد ازدواج مجدد نکرده، اختلالات بدنی شکل، اضطراب و تفکر پارانوییدی و در بین همسران شهدا که ازدواج مجدد کرده­اند اختلالات وسواس، افسردگی و ترس­های مرضی است(احمدی، 1383).

     به طور کلی افرادی که ازدواج کرده­اند با خطر بسیار کمتری در زمینه ابتلاء به بیماری­های روانی روبرو هستند؛ در حالی که مطلقه­ها و زنان بیوه در معرض خطر جدی ابتلاء به بیماری­های روانی قرار دارند(کوکرین، به نقل از طهماسبی،1376).

 

     مروری بر پژوهش­های انجام شده در ایران و جهان پیرامون وضعیت اجتماعی­-­اقتصادی، روحی و روانی زنان سرپرست خانواده نشان داده است که در خانواده­های زن سرپرست، مادر استرس بیشتر و رضایت کمتری را احساس می­کند که می­تواند به دلیل تحمل بار اضافی نقش­ها و روابط اجتماعی منفی باشد به گونه­ای که بیشتر دچار انزوا و سرخوردگی اجتماعی می­شوند و همین شرایط باعث سرریز شدن احساسات و عواطف منفی در آنان شده که در نهایت سطح کیفیت زندگی آنان را کاهش داده است(بلداجی، 1387).

 

     در حال حاضر یکی از نگرانی­های عمده سیاستمداران و متخصصین بهداشت عمومی مفهوم کیفیت زندگی است. خالدیان از قول شارن و شوماکر(1988) می­نویسد: کیفیت زندگی به عنوان مفهومی چند بعدی که در برگیرنده سلامت کلی فرد شامل وضعیت روحی­-­روانی، اجتماعی و جسمانی وی است(خالدیان،1380؛ نقل ازرنجبر،1386).

 

     میلر(2000)معتقد است که کیفیت زندگی به معنای احساس رضایت از موفقیت­ها و ارتباطات، تعلق خاطر، داشتن انرژی و لذت بردن از خوشیهای زندگی، احساس ارزنده بودن و استقلال و انطباق موثر داشتن، امید، احساس رفاه و ایفای نقش­هایی است که برای فرد مهم­اند .لهمن و پوسترادو(199) معتقدند که در بررسی کیفیت زندگی باید دو جنبه عینی و ذهنی را مدنظر قرار داد. ابعاد ذهنی شامل سلامت، امنیت، وضعیت مالی، ارتباطات اجتماعی، ارتباطات خانوادگی، فعالیت­های روزمره و تفریح و همچنین رضایت کلی از زندگی می­باشد. ابعاد عینی شامل تماس­های اجتماعی، ارتباطات خانوادگی، فعالیتهای روزمره و کفایت مالی است(مک داناد، به نقل از مقدم طالمی؛ 1383)

 

     زیلر در سال(1974)در بررسی خود احساس سعادت را مستقیما با نیاز به احترام به خود در ارتباط می­داند و معتقد است که احساس سعادت تا حد زیادی با ارزیابی فرد نسبت به برآورده شدن این نیاز تعیین می­شود. عامل دیگر تعیین کننده­ی احساس سعادت، به زندگی خانوادگی فرد بر می­گردد. یعنی جنبه­ای از شادمانی و کیفیت زندگی افراد به ارزیابی که آنها از ارتباط با همسر دارند، برمی­گردد. همچنین در مطالعه گلن و ویورد (1979)مشخص شد که ازدواج موفقیت­آمیز میزان احساس سعادت و خوشحالی فرد را تاحدودی افزایش می­دهد(ربانی خوراسگانی، 1385). به نظر می­رسد که ارتباطات درون خانواده با کیفیت زندگی افراد در ارتباط باشد. از سوی دیگر به دلیل آنکه درهردو شکل  ازخانواده­هابه دلیل داشتن  سبک زندگی متفاوت و چالش برانگیز،و بالتبع مشکلاتی که به همراه دارد، به نظر می رسدتفاوت در کیفیت زندگی این افراد امری طبیعی باشد. در نتیجه در این پژوهش در پی آن هستیم  که دریابیم آیا کیفیت زندگی در بین زنان خانواده های شاهد که ازدواج مجدد داشته­اند با آن دسته از زنان این خانواده ها که ازدواج مجدد نداشته­اند متفاوت می­باشد؟ به عبارت دیگرآیا ازدواج مجدد در کیفیت زندگی زنان بیوه شاهد  تاثیرگذار می­باشد یاخیر؟

 

ضرورت تحقیق

 

به طور طبیعی از دست دادن فرد یا افرادی در خانواده و در نتیجه ایجاد خلاء در آن، که یکی از ارکان کوچک و بسیار مهم جامعه محسوب می­شود، اختلالاتی در وضعیت روانی افراد ایجاد خواهدکرد(اهالی­آباده، 1381). مهمترین قشری که از این بابت دچار آسیب می­گردند، زنان می­باشند. این زنان به دلایل مختلف و گاهی علی رغم میل خود به ناچار سرپرستی خانواده را بر عهده می­گیرند. یکی از این موارد شهادت همسر می­باشد.

 

زنان سرپرست خانواده به علت تعدد و تعارضات نقش، آرامش روانی خود را از دست می­دهند(گوهری، 1377). تجارب این گروه از زنان نشان می­دهد که آنها خود را متفاوت ازدیگران می­بینند و احساس حقارت و درماندگی، تنهایی و دلتنگی دارند(منک و واگنر، 1997).

 

علیا(1380) نشان داد زنان سرپرست خانواده نسبت به زنان غیرسرپرست خانواده میزان استرس زیادی در مسائل اقتصادی، اجتماعی، حقوقی، جسمی، روحی و خانوادگی متحمل می­شوند که مهمترین عوامل، مسائل جسمی­-­روحی آنان است. که در نتیجه زنان سرپرست

 خانواده از کیفیت زندگی پایینی برخوردارند. از طرف دیگر ممکن است که عده­ای دیگردر برابر ناملایمات زندگی توان مقاومت نداشته و به ازدواج مجدد روی آورند. در هر دو صورت خانواده­ها ی بازسازی شده(خانواده­های تک والدی و ازدواج مجددکرده) دارای مشکلات و پیامدهایی است، که بر اعضای خانواده از جمله مادران تأثیر می­گذارد.

 

پژوهش­ها نشان می­دهد که یک ازدواج رضایت بخش برای سلامت جسمی هر دو همسر بسیار مفید است(بورمن و مارگولین، 1992). در مقایسه با افرادی که طلاق گرفته یا هرگز ازدواج نکرده­اند، افراد متاهل و بالاخص افرادی که دارای ازدواج رضایت بخش دو جانبه­ای هستند، عمر طولانی­تری داشته و نسبت بیماری­ها و امراض در آنها کمتر است(هو و گلدمن، 1990).

 

     همچنین ازدواج­های ناموفق اثرات زیانبار جسمی و مستقیمی دارند که سلامتی را به خطر می­اندازد، برای مثال اختلافات خانوادگی رابطه نزدیکی با ضعف سیستم ایمنی بدن دارد، که خطر ابتلاء به بیماری را افزایش می­دهد(هالفورد، 2000(

 

با توجه به اهمیت ازدواج، و تأثیر آن بر سلامت روانی­-­جسمانی که یکی از ابعاد مهم کیفیت زندگی می­باشد، به نظر می­رسد که کیفیت ازدواج و رابطه با همسر با کیفیت زندگی در ارتباط متقابل می­باشد. زیرا کیفیت زندگی دارای ابعاد مختلفی از جمله ابعاد جسمانی، روانی، اجتماعی، ارتباط با دیگران که شامل همسر، فرزندان، همسایگان و… می­باشد. یک ازدواج موفق با تأثیر گذاشتن بر بعد ارتباط با دیگران می­تواند کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار دهد.

 

در این تحقیق برآن هستیم که دریابیم ازدواج مجدد می­تواند بر کیفیت زندگی همسران تاثیر بگذارد؟ نتایج چنین تحقیقی می­تواند به عنوان رهنمودهایی در جهت تصحیح نگرش­های منفی در مورد ازدواج مجدد باشد.

 

 اهداف پژوهش

 

اهداف کلی

 

مقایسه کیفیت زندگی زنان ازدواج مجدد کرده و ازدواج نکرده شاهد

 

اهداف جزئی

 

مقایسه عملکرد جسمانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

 

مقایسه کارکردنقش­جسمی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

 

مقایسه دردبدنی زنان ازدواج مجدد کرده و ازدواج نکرده شاهد

 

مقایسه سلامت عمومی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

 

مقایسه سرزندگی زنان ازدواج مجدد کرده و ازدواج نکرده شاهد

 

مقایسه عملکرد اجتماعی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

 

مقایسه کارکرد نقش­­هیجانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

 

مقایسه سلامت روانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد

 

فرضیات پژوهش

 

فرضیه اصلی

 

 کیفیت زندگی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

 

فرضیه­های فرعی

 

عملکرد جسمانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

 

کارکرد نقش­­جسمی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

 

درد بدنی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

 

سلامت عمومی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

 

سرزندگی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

 

عملکرد اجتماعی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

 

کارکردد نقش­هیجانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

 

سلامت روانی زنان ازدواج مجددکرده و ازدواج نکرده شاهد متفاوت است.

 

تعریف نظری و عملیاتی متغیر­ها

 

تعریف نظری کیفیت زندگی

 

احساس رفاه فردی که از رضایت یا عدم رضایت وی از ابعاد مهم زندگی فرد منشأ می­گیرد و این ابعاد شامل سلامت، عملکرد اقتصادی، اجتماعی، روانی، مذهبی، خانوادگی و رفاهی است( مقدم طالمی به نقل از فرانز، 1383).

 

زنان ازدواج مجددکرده: منظور زنانی که همسران خود را در جنگ از دست داده­اند و با وجود داشتن فرزند ازدواج کرده­اند .

 

زنان ازدواج نکرده: منظور زنانی که همسران خود را در جنگ از دست داده­اند و با وجود داشتن فرزند ازدواج نکرده­اند .

 

تعریف عملیاتی کیفیت زندگی

 

کیفیت زندگی: منظور نمره­ای است که هر آزمودنی ازپرسشنامه کیفیت زندگی36 SF- به دست می­آورد.

 

 

 

 

:

 

فارابی به اعتقاد اکثر دانشمندان مسلمان، مبدع فلسفه اسلامی است(داوری اردکانی،1377). وی اگرچه شاگرد افلاطون و ارسطو است و به خوبی آرا و اندیشه های آنها را شناخته، شرح نموده و حتی به هم نزدیک کرده است ولیکن به هیچ روی مقلد صرف فلسفه یونان نیست بلکه با دید نظام ساز خود، اقدام به ابداع و تدوین نظام فلسفه اسلامی می نماید. اندیشه بلند او در علوم، تدوین نظریه مدینه فاضله، ارایه نظریه فیض در فلسفه و مهارت در تمام علوم نظری و عملی  عصر خویش از وی یک فیلسوف و اندیشمند تمام عیار می سازد، به گونه ای که لقب معلم  ثانی بعد از ارسطو به حق شایسته اوست(میرزا محمدی،1383).

 

فارابی، به استثنای رساله درباره عقل، هیچ مقاله و اثر مستقلی در علم النفس فلسفی و فلسفه ذهن از خود به جای نگذاشته است. دیدگاه وی در این مسائل بیشتر در آثار مابعدالطبیعی و سیاسی وی مطرح شده است. مفصل ترین بیان در باب نظریات وی در مورد نفس آدمی کتاب «مبانی آراء اهل مدینه فاضله» است(فارابی،1379).

 

دیدگاه فارابی در مورد قوا و مراتبی که شناخت عقلانی را تشکیل می دهند درباره نفس، از عقلی که «واجد همه اشیاء» می شود و عقلی که «همه اشیاء را می آفریند» با اصطلاحات عقل بالقوه و عقل فعال نام برده شده است. عقل بالقوه به عنوان قوه ای در نفس یک شخص معرفی شده است؛ ولی عقل فعال جوهر مجرد ازلی و ثابتی است که به عنوان علت محرک و مؤثر عقل انسان عمل نموده و امکان انتزاع تصورات کلی از صور حسی خیالی را میسر می سازد. علاوه بر عقل بالقوه و عقل فعال، این سنت فلسفی مراتب مختلف دیگری را میان قوه و فعلیت در عقل انسان معرفی نموده و هر کدام را با اصطلاح خاصی نام برده است. در علم النفس فارابی، اصطلاح «عقل» دارای چهار معنای متفاوت است: 1- عقل بالقوه، 2- عقل بالفعل، 3- عقل بالمستفاد، 4- عقل فعال(فارابی،1379).

 

در دوره معاصر دو نگاه به عقل مشاهده می شود عقلانیت ابزاری در اثر غلبه آمپریسم و حس گرایی، مبادی غیر حسی دانش تجربی را انکار کرد و روش های استقرایی را جایگزین روش های قیاسی نمود و پس از آن به نقش گزاره های غیر حسی در دانش تجربی واقف شد و ارزش معرفتی و جهان شناختی این گزاره ها را انکار کرد.به نظر هابرماس کنش های افراد درگیر در کنش ارتباطی، نه از طریق حسابگری خودخواهانه موفقیت، بلکه از طریق کنش های تفاهم آمیز هماهنگ می شود. به نظر هابر ماس عقل ارتباطی بارزترین و فراگیر ترین پدیده بشری است. همین کنش است که بنیاد زندگی اجتماعی و فرهنگی همه علوم انسانی را تشکیل می دهد(هابر ماس،1380).

مخالفت با نسبیت ‌گرایی افراطی و تأکید بر ویژگی جهان‌شمولی عقل از دیگر مضمون‌های مشترک عقل ابزاری و عقل ارتباطی به شمار می‌رود. این نظریات در عین حال که ویژگی‌های خاص اجتماعی و حتی فردی و شخصی انسان‌ها و جوامع را می‌پذیرند، بر همسانی، تعامل و تناسب میان انسان‌ها و اجتماعات و حتی زبان‌های مختلف تأکید می‌ورزند. به نظر عقل ابزاری افراد و جوامع انسانی در عین حال که در صورت کثرت دارند، دارای بنیادهای حداقل و مشترکی به صورت ثابت و عام نیز هستند؛ بنیادهایی که مبنای فهم و مفاهمه و ارتباطات و تبادلات را تشکیل می‌دهند. این نظریه عقل را اساس فهم و مفاهمه به‌شمار آورده و معتقد است که چون اصول و بنیادهای نخستین عقل ثابت و عام‌اند، این مفاهمه و تبادل یافته‌ها و برداشت‌ها ممکن و قابل ارزیابی است. هابرماس به عنوان بیان کننده عقل ارتباطی نیز با پذیرش هماهنگی دانش و شناخت به لحاظ اجتماعی و اینکه در هر لحظه تجربۀ تاریخی ما آنها را مشروط می‌سازد، بر ویژگی عام و جهان‌شمول عقل تأکید می‌کند. وی در عین حال که زمینه‌مند بودن عقل را می‌پذیرد، ولی برخلاف پست‌ مدرنیست‌ها معتقد است که معیارهای خود عقل مستقل از زمینۀ خاص آن است(هابرماس،1380).

 

تحقیقات بسیاری  در زمینه عقل و انواع و ملازمات عقل انجام گرفته است برخی از تحقیقات مانند محقق داماد (1388) در تحقیقی تحت عنوان نظریه عقل در فلسفه فارابی نظریه عقل فارابی را اینگونه بیان می کند نظریه فیلسوف مسلمان یعنی فارابی در خصوص عقل به مبانی روانشناختی مابعدطبیعی آن مربوط می شود، مهاجرنیا (1390)در تحقیقی تحت عنوان شناخت عقلی در نظرفارابی نظریه عقل فارابی را چنین عنوان می کند عقل منبع شناخت حسی از محسوسات است زیرا صور محسوسات در حس منقش می گردد و ایجاد معرفت می کند.خادمی (1385)در تحقیقی تحت عنوان چگونگی پیدایش کثیر از واحد از دیدگاه فارابی فیض را باقیود متعدد سلبی تبیین می کند و اولین مصادیق را عقل نخستین معرفی می کند.اما تحقیقی که بتوان به درستی روشهای عقلی  مناسب را مقایسه و وجوه افتراق و اشتراک آنها را مطرح کند شاید کمتر وجود دارد که باعث شده محقق در پی آن برآید تا تحقیق حاضر را ارایه دهد و با توجه به نظریات عقلی حاضر دلالت های تربیتی را نیز استخراج کند. به این گونه که با معرفی مفهوم عقل ابزاری و عقل ارتباطی و در نتیجه استخراج افتراقات و اشتراکات و در آخر استنتاج دلالت های تربیتی به ما کمک می کند تا به شناخت مناسب  از نظریات عقلی جدید دست یابیم. با توجه به این هدف سعی برآن داریم تا به این سوال پاسخ دهیم که مفهوم عقل ابزاری و ارتباطی به چه معناست عقل از دیدگاه فارابی در کدام یک از حوزه های عقل ابزاری و عقل ارتباطی قرار می گیرد و وجوه افتراق و اشتراک آن کدامند و چه دلالت های تربیتی را می توان با توجه به این نظریات مرتبط با عقل استخراج کرد؟

 

 

 

 

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش:

 

1-2-1- اهمیت و ضرورت نظری

 

1. توسعه شناخت از نظریات عقل ابزاری و عقل ارتباطی

 

1. توسعه شناخت از جایگاه نظریه عقل فارابی و نسبت آن با نظریات عقل جدید

 

 

1-2-2- اهمیت و ضرورت کاربردی

 

1.کمک به دانشجویان رشته های مرتبط (علوم تربیتی، فلسفه،الهیات) با نظریه عقل فارابی

 

2.کمک به اساتید رشته های مرتبط (علوم تربیتی، فلسفه، الهیات)برای تدریس درس فلسفه اسلامی در خصوص نظریه عقل فارابی.

 

 

 

1-3- گزاره های پژوهش

 

1-3-1- هدف کلی و اهداف جزئی پژوهش :

 

هدف کلی این پژوهش مقایسه نظریه عقل فارابی با نظریات عقل ابزاری و ارتباطی و دلالت های تربیتی آن می باشد .

 

1. شناسایی مفهوم عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی

 

1. شناسایی عقل از دیدگاه فارابی

 

1. شناسایی وجوه اشتراک و افتراق عقل فارابی با عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی

 

1. شناسایی دلالت های تربیتی عقل فارابی با توجه به عقل ابزاری و عقل ارتباطی

 برای رسیدن به هدف کلی تحقیق ، اهداف جزئی زیر تدوین شده است:

 

1-3-2- فرضیه ها و سوالات پژوهش:

 

بر اساس هدف های جزئی، سوال های پژوهشی زیر تدوین گردیده است:

 

1. مفهوم عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارتباطی چیست؟

 

1. مفهوم عقل از دیدگاه فارابی به چه معناست؟

 

1. وجوه اشتراک و افتراق عقل فارابی با عقلانیت ابزاری و ارتباطی چیست؟

 

1. دلالت های تربیتی عقل فارابی با توجه به عقل ابزاری و عقل ارتباطی چیست؟

 

 

1-4- تعریف مفاهیم تحقیق

 

تعریف مفهومی از یک پدیده بیانی است که آن پدیده را در موقعیت های مختلف تعریف می کند. تعریف مفهومی در همه جا کاربرد دارد و اکثرا باید آن را در نظریه های تربیتی و سابقه های علمی بررسی کنیم .

 

بررسی مقایسه ای (تطبیق) : شناخت یک پدیدار یا دیدگاه در پرتو مقایسه به عبارت دیگر توصیف و تبیین مواضع وفاق و خلاف(قراملکی،1385؛294).

 

عقل: معناى اصلى عقل در لغت عرب، منع، نهى، امساک، حبس و جلوگیری است(غزالی،1412) معانى دیگر عقل نیز از همین معنا اخذ شده،با آن مناسبت دارد. مثلا که به وسیله‏اى که شتر را با آن مى‏بندند «عقال» گفته مى‏شود، چون شتر را از حرکت بازمى‏دارد. به عقل انسان نیز عقل گفته مى‏شود چون او را از جهل و کردار زشت باز مى‏دارد. خلیل نحوى مى‏گوید:«عقل نقیض جهل است  (دیلمی،1398). فارس بن زکریا نیز وجه تسمیه عقل را این مى‏داند که انسان را از گفتار و کردار زشت بازمى‏دارد.   جرجانى هم معتقد است عقل صاحبش را از انحراف به راه کج منع مى‏کند) ابن سینا،1403). مى‏بینیم که لغت‏ شناسان،گذشته از بیان معناى اصلى عقل که منع است،به ابعاد یا کارکردهاى مهم عقل یعنى دو جنبه معرفتى و ارزشى عقل نیز اشاره کرده‏اند.

 

عقل ابزاری:جهت گیری اصلی عقلانیت ابزاری تسلط آدمی بر طبیعت است. فرانسیس بیکن با رویکرد به این معنا در کتاب نو ارغنون گفت که دانایی توانایی است. ماکس وبر رفتارهای انسان غربی را که متاثر از غلبه عقلانیت ابزاری است، کنش های عقلانی معطوف به هدف می داند، یعنی رفتارهای که متوجه هدف های دنیوی قابل دسترس است.تکنولوژی، صنعت و بروکراسی ازآثار و نتایج غلبه این معنای عقلانیت شمرده شده است(جهانگیری،1369).

 

عقل ارتباطی: عقلانیت ارتباطی به ارتباط رها از سلطه و آزاد و باز می انجامد. عقلانیت در اینجا مستلزم رهاسازی و رفع محدودیت های ارتباط است.هابرماس مشروع سازی و ایدئولوژی را دو عامل اصلی تحریف ارتباط می داند(بشیریه،1372).

 

نظریه عقل فارابی: به نظر فارابی، استعدادی که تمام آدمیان از ابتدا در آن شریکند عقل بالقوه نامیده می شود، زیرا درک عقلانی بالفعل جوهری غیر مادی نیست بلکه نوعی قوه در ماده است نظیر مابقی نفس سافل. بنابراین در می یابیم که، بنظر او، عقل بالقوه نوعی نفس یا نیروی نفس یا چیزی همانند آن است(فارابی،1384).

 

 

 

comparative investigation

تحقق اهداف عالی آموزش و پرورش در زمینه سازی برای کشف، رشد و پرورش استعدادهای بالقوه دانش آموزان لزوم توجه به روحیات و ویژگی های  نسل جوان و آینده ساز کشور، مستلزم اهتمام همه‌ی دست اندرکاران و عوامل موثر در تصمیم گیری و عملیاتی کردن آنهاست. دانش‌آموزان نیازمند یادگیری مهارت های اجتماعی، رفتاری و عاطفی در ارتباط با نحوه زندگی در جامعه امروزی هستند. برنامه های کارآمد و موثر، در افزایش توانایی و ایفای مطلوب نقش اجتماعی دانش آموزان به عنوان بخشی از اعضای جامعه و فعالیت های موثر در محیط های اجتماعی، فرهنگی و دینی‌ تاثیر غیر قابل انکاری بر رفتار آنان خواهد داشت.  بی تردید برای توسعه ی فرهنگ ملی و تعالی ارزش ها و کرامت انسانی به تلاش مستمر و مداوم لازم است. تحقق این هدف، مستلزم آینده نگری ، برنامه ریزی دقیق و انطباق آن با واقعیت های در حال تغییر و تحول جامعه است. انسان همواره نیازمند بیان خویشتن ( چه به صورت کلامی و چه غیرکلامی ) هنگامی موثر است که با فرهنگ، سنت ها و ارزش های جامعه، تناسب داشته باشد، این مهارت مشتمل بر ابزار عقاید، امیال و حتی نیازها و ترس هاست. قدرت برقراری و حفظ روابط دوستانه، در بهداشت روان فردی و اجتماعی اشخاص تاثیر به سزایی دارد. از طرفی آگاه نبودن به خصلت‌ها و

 استعداد های خود، سرچشمه تعارض های فراوان و شکست های اصلی زندگی انسان است. بنابراین باید نوجوانان و جوانان را یاری کرد تا ویژگی های اصلی شخصیت و نقاط ضعف و قوت خود را بشناسد و فشارها و دلهره های خود را تشخیص دهند. گذشته از این، خود شناسی پیش نیاز روابط موثر اجتماعی و بین فردی است ودر ایجاد هم دلی و هم حسی با دیگران نقش مهمی ایفا می کند. برنامه ریزی فرایند تفکر، هوشمندی، همکاری و مشارکت صمیمانه پرسنل و مدیریت دستیابی به اهداف سازمان از مسیر راهبردها و راهکارهای اجرایی و برنامه عمل است. این همکاری و مشارکت برای نیل به اهداف، در سایه یک فرایند برنامه ریزی ساده، عملی، انعطاف‌پذیر و پویا امکان پذیر است در غیر این صورت موجب سردرگمی، مقاومت، صدمه و تحجر و پراکندگی امور خواهد شد و سرانجام مطلوبی در پی نخواهد داشت. برنامه ریزی نه معجزه می کند، نه آینده را با دقت کامل پیش بینی می کند و نه کاملاً از اشتباهات جلوگیری می‌کند. اما حوادث غیر منتظره را به حداقل می رساند و در صورت لزوم در جهت تجدیدنظر و بازنگری اهداف و برنامه کمک می کند. با توجه به اینکه کانون ها هم اکنون در مجموعه یک سازمان عمومی غیر دولتی قرار گرفته است لازم است عملکرد گذشته، تحلیل شده و با بررسی و شناخت وضع موجود، سیاست ها و راهبرد های آینده آن مشخص و تعریف شود و سپس با تعیین اولویت ها و اصول حاکم بر فعالیت ها، برای هدایت مجریان و مسؤلان امر برنامه های عملیاتی وضع شود. از طرف دیگر برنامه های توسعه باید بر حسب اطلاعات جدید و تغییر شرایط اجرای عملیات در فواصل معین و چارچوب زمان بندی شده از انعطاف رسالت کانون ها، در خور شعارهایی است همچون انسانی نگاه کردن، عملی فکر کردن و حرفه ای عمل کردن در پرتو تعالیم انسان ساز مکتب اسلام، راه گشودن برای فهم دنیای جدید، مهندسی مجدد نظام های اداری، جذب متناسب آراء و نقد و مقابله افکار. در بستر اندیشه علمی، مگر می توان از برنامه‌ریزی و پژوهش چشم پوشید و از مهارت فکری کارشناس صرفنظر کرد؟  مگر می توان تنها به پشتوانه آن چه که در گذشته و در نظام علمی آن روزها یاد گرفته ایم بدون توسعه ظرفیت علمی برای درک تحولات جدید به جذب درست اندیشه ها و عقاید در دنیای پر تحول و پیچیده تعلیم و تربیت مبادرت کرد؟ و مگر می توان بدون پشتوانه نیروی انسانی آگاه بر امور، برای اصلاح کارآمدی ها اقدام کرد؟

 آنچه در برنامه کانون ها پیش بینی گردیده عبارتند از این که:  همه امور بر اساس رویه هایی انجام می پذیرد که پشتوانه علمی،کارشناسی، مطالعاتی و تحقیقاتی داشته باشد و از انجام فعالیت ها و هزینه نمودن در اموری که فاقد پشتوانه برنامه ای و رویه های مشخص است، اجتناب شود.

 

این فصل شامل چهاربخش می باشد. بخش اول مربوط به مبانی نظری کانون های فرهنگی تربیتی که شامل اهداف، اصول، ویژگی ها و برنامه های کانون می باشد. بخش دوم شامل بررسی نیازهای انسان از دیدگاه دانشمندان به خصوص مازلو می باشد. بخش چهارم به پیشینه تحقیق اختصاص داده شده است. بنابراین محقق نظریات مازلو را مبنای کار خود برای بررسی فعالیت های کانون‌های تربیتی قرار داده است از آن جهت که مازلو نیازها را به پنج دسته تقسیم کرده است، فعالیت های کانون در قالب پنج دسته قرار داده شده اند و سپس به بررسی میزان تأثیر این فعالیت‌ها پرداخته شده است.

کتاب شان تحت عنوان «کشف نظریه داده محور» پیشنهاد کرده‌اند که محققان باید بدون توجه به آثار منتشرشده درباره موضوع، مستقیماً به سراغ گردآوری و تحلیل موضوع بروند. لوح سفید، واژه کلیدی بود که غالباً بعدها برای استدلال در برابر مدعیان تحقیق علمی بکار گرفته می‌شد. مدت‌ها بعد اشتراوس نظرش را دراین‌باره اصلاح کرد. بر این اساس، محقق نیازمند است قبل از مراجعه به میدان پژوهش، اطلاعاتی در زمینه موضوع مورد بررسی خود داشته باشد. در پژوهش کیفی از اطلاعات و بصیرت‌های مأخوذ از ادبیات موجود، به منزله دانش زمینه‌ای استفاده می‌گردد تا محقق در بستر این ادبیات، مشاهدات و تفاسیر خویش را مورد مداقه قرار دهد و از این طریق به نقش

 پژوهش‌های حاضر در تولید دانش پی برد. مرور ادبیات موجود می‌تواند خلأها و ابهامات دانش و پژوهش‌های موجود را درباره موضوع مورد مطالعه آشکار سازد که این امر موجب گسترش دید و حساسیت نظری محقق نسبت به موضوع و طرح سؤالات جدید می‌گردد که این خود به محقق کمک می‌نماید تا موضوع را با جامعیت بیشتر و در تمامی ابعاد آن به تصویر بکشاند و آن را بررسی کند؛ به عبارت دیگر ادبیات موجود راهنمای مشاهده در تحقیقات کیفی است. در بخش روش توضیح داده می‌شود که ادبیات موجود مخل قاعده اپوخه یا در پرانتزگذاری نیست. به این معنا که در هنگام مواجهه با مشارکت‌کنندگان اپوخه انجام‌شده و اجازه داده می‌شود تا پژوهیدگان تمامی تجارب زیسته خویش را بیان دارند؛ اما در مراحل بعدی با استفاده از ادبیات موجود مباحثی را که مسکوت مانده است توسط محقق مورد سؤال قرار گیرد (فلیک، 1388).

 

این فصل شامل سه بخش است: پیشینه نظری، پیشینه پژوهشی، نتیجه‌گیری. در این فصل به برخی از پژوهش‌های مرتبط با موضوع که در داخل و خارج از کشور انجام‌شده، پرداخته می‌شود. در بخش پیشینه نظری برخی نکات کلیدی در ارتباط با مسئله یابی از قبیل ضرورت انتخاب مسئله و معیارهای مسئله پژوهشی مناسب، تفاوت سؤال و مسئله، راهبردهای مسئله یابی، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بخش پیشینه پژوهشی به مرور پژوهش‌های انجام‌شده و مرتبط با موضوع پرداخته می‌شود و در پایان نتیجه‌گیری از این دو بخش ارائه می‌گردد.