اى پیرامون اوضاع عمومى در قرن چهارم هجرى دوران پیش از غیبت کبرى امام مهدى (عج) براى شیعیان بحرانى و دشوار بود. مهمترین علمای شیعه در آن دوران علامه کلینى و پس از وى شاگردش شیخ صدوق بود.در سال 329 قمرى حوادث مهمى روى داد. ستارگان آسمان دین و فقاهت غروب کردند. على بن محمدالسمرى وفات یافت و غیبت صغرى به پایان رسید و غیبت کبرى امام مهدى (ع) آغاز شد. رهبر فقهاى شیعه در زمان المقتدر عباسى در بغداد یعنى علامه کلینى ملقب به ثقه الاسلام درگذشت و شاگرد وى یعنى شیخ صدوق ملقب به حجت الاسلام به جاى وى برکرسی صدارت در علوم حدیث تکیه زد و تا سال وفاتش یعنى سال 381 قمرى مرجع شیعیان بود.یکی از برجسته ترین شاگردان شیخ صدوق، شیخ مفید بود که در زمان حکومت آل بویه زندگى می کرد. خلفاى عباسى منصبى براى بزرگترین فقیه مسلمانان تعیین کرده بودند که منصب «یگانه زمان» نامیده می‌شد. شیخ مفید نزدیک به سى سال یعنى از زمان درگذشت شیخ صدوق در سال 381 قمرى تا در گذشت خودش در سال 413 قمرى عهده دار این منصب بود.شریف رضى و برادر بزرگترش شاگرد این دانشمند و فقیه بوده اند و در مهد دانش و تقوی پرورش یافته‌اند و در فقه و ادبیات استاد موثق بودند.
1-2- بیان مسأله :
خانواده، هسته اولیه شکل گیری جامعه و مهمترین نهاد آن می باشد. آینده هر جامعه و نقش آفرینی
آن در گرو بالندگی و قوام تک تک خانواده های آن است. از نگاهی دیگر، خانواده سنگ بنای جامعه
و موجب موفقیت و نقش آفرینی جامعه است. اما بی تردید خانواده آن گاه قادرخواهد بود که نقش آفرینی خود در پیشرفت و تعالی جامعه را ایفا نماید که بنیانی محکم و قوامی در خور شأن داشته باشد؛ چرا که بر بنیان متزلزل و سست نمی توان بنایی عظیم بنا نمود. ازاین رو باید به آنچه قوام و استحکام خانواده منحصر به آن است، توجه ویژه ای نمود و راه کارهای مؤثر در آن را موردتوجه قرار داد تا خانواده در پرتو شناخت و به کارگیری آنها بتواند به ایفای نقش خود بپردازد.
مهمترین راه شناسایی و کشف این راه کارها، تأمل و تمرکز بر خانواده نمونه و الگوهای موفق در
این زمینه و استفاده از تجارب نمونه و به کاربستن آن ها است. بی تردید سیره خانوادگی معصومین
علیهم السلام به عنوان انسان های کامل و الگوهای برتر، می تواند مطمئن ترین شاخص در این عرصه باشد و در این میان سیره خانوادگی حضرت علی علیه السلام و رهنمودهای بی بدیل وگرانمایه ایشان که بیش از همه، در کتاب ارزشمند نهج البلاغه به عنوان ناب ترین چشمه معرفت علوی به چشم می خورد به لحاظ شرایط و امتیازهای ویژه سخنان پندآور و حکمت آمیز ایشان می تواند منبعی مطمئن برای شناسایی و کشف این راه کارها در خیل نظام اجتماعی اسلامی باشد.
به طور کلی، اصول متعددی توسط امام علی برای نظام خانواده و زندگی مشترک به عنوان راهبردهای مؤثر در نهج البلاغه نام برده شده است؛ که به عنوان مثال، نمونه هایی از آن عبارتند از:
- توجه به محدودیت ها و تعدیل انتظارات؛
- .شناخت حیطه مسئولیت و تقسیم کار در امور زندگی مشترک .
- توجه به نقاط مثبت یکدیگر و برجسته کردن آنها؛
- همراهی در مشکلات و خوشی های زندگی مشترک؛
- عدم تحمیل نظرات بر یکدیگر؛
- لزوم توجه ویژه در تربیت و پرورش صحیح کودکان
- مراقبت و مدیریت شایسته و بایسته بر امور مالی خانواده
- مدیریت خویشان و صله رحم
- تلاش برای زمینه رشد اعضای خانواده را فراهم کردن؛
10-یار و غمخوار و مایه نشاط اعضای خانواده بودن
11-همکاری در امور منزل
12- شناسایی و رعایت حقوق و تکالیف هرعضو خانواده توسط وی و التزام به آن ها.
ما در این پژوهش در صددیم با نگاه جامعه شناختی به رهنمودهای امام در نهج البلاغه، ضمن واکاوی نظریات ایشان درخصوص جنبه های مختلف این عنصر اصلی و بنیادین جامعه، در راستای تطبیق مبانی آن با نهاد خانواده در نظام اجتماعی امروزی به تجزیه وتحلیل مسائل مربوط به آن بپردازیم.
1 – 3 – اهمیت و ضرورت انجام تحقیق :
از جمله موارد حیرت، برای صاحبان بصیرت و ارباب علم و معرفت، درک ظرایف و لطایف کلام
امیرالمؤمنین علی علیهم السلام در نهج البلاغه و نیز دست یابی به عجایب متن در فصاحت و بلاغت
و در این کتاب ارزشمند و دریافت واقعی بطن به لحاظ وصول به حقیقت آن است.
دشواری دریافت این مسأله، بمثابه سنگینی درک و شناخت ابعاد وجود ایشان، همواره منشأ تفکر و
تحیر و موجب تأمل و توقف و مباحثه و محاوره بین اهل نظر و خبرگان علوم بوده و کاوشگران
فراوانی را به تلاش علمی و کنکاش جدی واداشته است.
از جمله مهم ترین ابعاد مدنظر امام در نهج البلاغه، ارکان خانواده است که به طور جداگانه در مورد آنها حکمت هایی را ارائه فرموده اند که هریک از لحاظ اجتماعی جای بس کنکاش وتحلیل دارد. بر این اساس، در اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق حاضر همین بس که موضوع خانواده در نهج البلاغه به ضم مسائل و متفرعات آن چون تربیت کودکان، حقوق زن و شوهر ونظام مالی خانواده، به موازات کراتی که مورد اشاره قرار گرفته است از غنای بسیار بالایی نیز برخوردار می باشد و لذا بی شک تدقیق در ابعاد جامعه شناختی این مساله بسیار رهگشا و رهنمای مسائل اجتماعی مربوط به خانواده در جهان امروز خواهد بود.
1 – 4 – اهداف تحقیق :
– بررسی رویکردها و رهنمودهای جامعه شناختی و رفتاری امام علی نسبت به نهاد خانواده و کارکردهای
مختلف آن در نهج البلاغه؛
– تجزیه و تحلیل جامعه شناختی اصول اجتماعی و رفتاری امام علی در نهج البلاغه در رابطه با نهاد
خانواده و مقایسه و تطبیق آن ها با مبانی اجتماعی خانواده در جوامع امروزی.
1 – 5 – سؤالات تحقیق:
– اصول اساسی مدیریت ابعاد مختلف جامعه شناختی خانواده از دیدگاه جامعه شناختی درنهج البلاغه چیست و راه های نیل به عملیاتی کردن آن ها در جوامع امروزی از جمله نظام اجتماعی ایران کدامند؟
– ارتباط بین حکومت خانواده و اجتماع در سیره جامعه شناختی و رفتاری امام علی چیست وتفکیک و کاربردی ساختن وجوه این امر چه تاثیری بر ابعاد جامعه شناختی خانواده در جوامع امروزی و ارکان مختلف آن در ارتباط با جامعه دارد؟
چارچوب نظری تحقیق :
-2–تعریف مفاهیم اساسی :
خانواده :
خانواده در لغت به معنای خاندان، دودمان، خیلخانه و تبار آمده است، اما در معنای اصطلاحی آن اختلاف نظر وجود دارد و اندیشمندان گوناگون علوم اجتماعی، تعریف های متنوعی برای آن ذکر کرده‌اند. هر کدام از این تعاریف به بُعدی از خانواده توجه نموده است. با توجه به هدفی که از نگارش این مقاله وجود دارد و با توجه به منابع اسلامی می‌توان خانواده را چنین تعریف کرد: خانواده کوچکترین و سادهترین و عمومیترین واحد اجتماعی است که بر اساس ازدواج رسمی بین یک مرد و حداقل یکزن تشکیلمیشود و با تولد فرزندانتوسعه مییابد.خانواده در بیشتر جوامع نهاد اصلی جامعه پذیری کودکان است.انسانشناسان به طور کلی نهاد خانواده رااین طور طبقه بندی می کنند: مادرتباری(مادر و فرزندان او) زناشویی(زن وشوهر وفرزندان که خانواده هسته ای نیز خوانده می شود) و خانواده گسترده یا هم خونی که در آن پدر ومادروفرزندان با دیگران مثلا خویشاوندان در مکان مشترکی زندگی می کنند .هم چنین در برخی جوامع مفاهیم دیگری از خانواده وجود دارد که روابط سنتی خانواده را کنار گذاشته اند.خانواده به عنوان یک واحد اجتماغی جامعه پذیری در جامعه شناسی خانواده مورد بررسی قرار می گیرد تبارشناسی رشته ای است که دودمان های خانوادگی را در تاریخ مطالعه می کند
نهج البلاغه :
نهج البلاغه گزیده ای از خطبه ها نامه ها و سخنان کوتاه علی ابن ابیطالب (ع) است که شخصی به نام سید رضی در قرن چهارم هجری قمری بر اساس ذوق ادبی شخصی خود فراهم آورده است .سخنان علی ابن ابیطالب در این کتاب در سه باب آمده است :
*باب اول : خطبه ها و اوامر
*باب دوم :نامه ها و رسائل و وصایا
*باب سوم : کلمات قصار حکمت آمیز و مواعظ
ترجمه های متفاوتی از این کتاب در دسترس است که از آن میان می توان به ترجمه های سید جعفر شهیدی علی نقی فیض الاسلام جواد فاضل محمد تقی جعفری حسینعلی منتظری حسین انصاریان ومحمد دشتی اشاره کرد و نهج البلاغه منظوم (خطبه ها)به اهتمام علی توکلی گنابادی مهمترین اثر منظوم فارسی بر اساس نهج البلاغه است .
حضرت علی (ع)
علی بن ابیطالب (۱۳ رجب سال سی‌ام عامالفیل – ۲۱ رمضان سال ۴۰ ه.ق)، امام اول تمامی شاخه های مذهب شیعه – که آنها از وی با عنوان امام علی یاد می‌کنند و خلیفه چهارم از خلفای راشدین اهل سنت، پسرعمو و داماد محمد پیامبر اسلام است. وی همسر فاطمه و پدر حسن، حسین و زینب است. محمد پس از مهاجرت از مکه به مدینه و ایجاد عقد اخوت بین مسلمانان، او را به عنوان برادر خویش انتخاب نمود.
مسئله حق وی در خلافت پس از محمد، منجر به شکاف اصلی میان مسلمانان و تقسیم آنان به دو گروه شیعه و سنی شد. محمد در بازگشت از حجهالوداع عبارت «هر که من ولی او هستم، این علی ولی او است.» را به زبان آورد؛ اما مقصود این عبارت مورد اختلاف شیعه و سنی قرار گرفت. شیعیان بر این اساس معتقد به نصب امامت و خلافت در خصوص علی شدند و اهل سنت آن را به معنای دوستی و محبت علی تفسیر می‌کنند.
پس از مرگ محمد و در ماجرای انتخاب جانشین او، جمعی از انصار در سقیفه بنی‌ساعده گرد هم آمدند و بعد از مشورت با یکدیگر سرانجام تصمیم بر خلافت ابوبکر گرفتند. علی بن ابیطالب در ابتدا از بیعت با ابوبکر سرباز زد؛ ولی سرانجام پس از شش ماه با ابوبکر بیعت کرد.
علی در دوران خلافت سه خلیفه اول در جنگ‌ها شرکت نمی‌کرد و جز در انتخاب خلیفه سوم فعالیت سیاسی نداشت. البته هر گاه خلفای سه‌گانه می‌خواستند، در امور دینی، قضایی و سیاسی به آنها مشورت می‌داد.
پس از کشته شدن عثمان، او به عنوان چهارمین خلیفه مسلمانان برگزیده شد. دوران خلافت وی با جنگ‌های داخلی میان مسلمانان و شورش ایرانیان هم زمان بود. او سرانجام در مسجد کوفه به ضرب شمشیر یکی از خوارج به نام ابن ملجم مرادی کشته شد.
نهج البلاغه و آثار تربیتی آن
نهج البلاغه این اثر جاودانه، بر گرفته از بیانات و انوار گهربار امیرالمؤمنین حضرت على (علیهالسلام) آن بزرگ مرد تاریخ است که هیچ گاه غبار زمان پرده کهنگى و فراموشى بر سیماى پرفروغ او نیافکنده، و از جلوه و شکوه او نکاسته، و تقوا و عدالت و جهاد و دیگر صفات برجسته او را از یاد نبرده، و در برابر عظمت دانش و حکمت او سر تعظیم فرود آورده، و از مرز تعصب و فرقهگرایى در گذشته، تا بدانجا که دوست و دشمن زبان به ستایش او گشوده و به تالیف کتب و سرایش اشعار پرداخته و با زبان اندیشه و سوز دل فضیلت او را بیان کردهان .روایات اسلامى و متون تاریخى در شان و منزلت امیرمؤمنان على علیهالسلام فراتر از شهرت و تواتر است تا بدانجا که از حقایق مسلم و ضرورتها بشمار مىآید .
اسناد، شروح، ترجمه ها
آفتاب آمد دلیل آفتاب. اگر سخن شناسی بخواهد به دید تحقیق و خالی از تعصبات، با این پرسش که صاحب سخن در این کتاب کیست، بنگرد؛ قطعا تصدیق خواهد کرد که او شخصیتی بزرگ است که به سرچشمه‌ای جوشان و منبعی بی پایان متصل است به گونه‌ای که نمی‌توان پس از قرآن نظیری برای آن پیدا کرد.
اگر هیچ سند معتبری هم برای آن پیدا نشود باز هم می‌توان اذعان کرد که این سخن، از اوست و سخنی عادی با محاسبات دنیوی نیست؛ زیرا حقایق ومعارفی که در این مجموعه در قالب‌های گفتاری بسیار بدیع و جذاب مطرح شده است از عهده بشر عادی خارج است. این کلام با زبان بی زبانی از عظمت و شرافت صاحبش سخن می‌گوید.
شخصیت‌های زیادی تلاش خویش را در جهت بررسی مصادر نهج‌البلاغه صرف کرده‌اند که اجمالا ذکر اسامی برخی از آنها بی تناسب نیست:
1. مدارک نهج‌البلاغه، علامه کاشف الغطاء 2. استناد نهج‌البلاغه، امتیاز علی عرشی
.3 نهج‌السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، محمد باقر محمودی(در 8 جلد)
- مصادر نهج‌البلاغه، عبدالله نعمت 5. مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده، سید عبدالزهراء حسینی
- بحثی کوتاه پیرامون مدارک نهج‌البلاغه، رضا استادی
- روش‌های تحقیق در اسناد و مدارک نهج‌البلاغه، محمد دشتی
- و…
نهج‌البلاغه در طول حدود هزار سال عمر خود در دسترس دانشمندان، طلاب و اهل علم بوده است و به مطالعه و حفظ آن مىپرداختند و در خطبه‌ها و خطابهها بدان استناد و تبرک مىجستند و اندیشمندان و محققان بر آن شرح و تفسیر مىنوشتند و به ترجمه آن اقدام مىکردند .
همه شارحان و مترجمان نهج‌البلاغه که بیش از سیصد [1] نفر مىباشند بالاتفاق معتقدند که این کتاب از تالیفات علامه [2] شریفرضى است و او این توفیق را یافته که سخنان امام امیرالمؤمنین على (ع) را با سبک و شیوهاى جالب گردآورى و تنظیم نماید
اجازاتى که علما و محدثان بزرگ به اصحابشان مىدادند [3] دلیل روشن و قاطعى بر صحت این انتساب است.
علامه شریفرضى – کسى که در دنیاى علم و ادب به پارسایى و دقت در راستگویى مورد قبول همگان است . [4] – نیز در کتابهاى متعدد خود این امر را تصریح کرده است .
نهج البلاغه مانند قرآن کریم کتاب زنده است و هم چنان می‌درخشد و نظر دانشمندان را به خود جلب می‌کند و به اکثر زبان های زنده دنیا چون: فارسی، ترکی، اردو، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، ایتالیائی و اسپانیایی و غیره ترجمه شده است.[5]
نام نهج‌البلاغه
نامى که شریفرضى براى این کتاب برگزیده «نهج‌البلاغه» یعنى «راه و روش بلاغت» است زیرا این کتاب درهاى بلاغت را به روى خواننده مىگشاید و طالبان بلاغت را بدان نزدیک مىسازد و نیاز دانشمند و دانشجو را برمىآورد، و گمشده و خواسته بلیغ و زاهد است و از آن روز که این کتاب گام به عالم فرهنگ و ادب نهاد و توسط شریفرضى به بار نشست، در میان دانشمندان و خطبا و اهل ادب جا باز کرد و بلند آوازه شد و شهره آفاق دانش گردید و ستاره آن در شام و عراق و نجد و تهامه درخشید، و هرکجا که رفتبا استقبال مردم مواجه گردید و در مراکز علمى به درس و بحث از آن پرداختند زیرا علاوه بر معناى ارزنده و محتواى علمى و عمیق همهجانبه و درهاى حکمت و دانش، داراى
الفاظ و نگارشى بسیار بدیع و زیبا و سبک و شیوهیى هماهنگ و عالى است که در اوج نثر عربى قرار گرفته است . [6]
ویژگی های نهج البلاغه
نهج البلاغه این اثر ماندگار و بی نظیر را می توان از جهات مختلفی مورد دقت ، شناخت و بررسی قرار داد. اوصاف و ویژگی های این مجموعه بی بدیل را در این نوشتار مختصر نمی توان شناخت، اما به لحاظ اختصار، به شاخص ها و ویژگی های مهم آن اشاره می شود:
- کلامی فوق کلام انسان ها و پایین تر از کلام خدا و در حقیقت، کلماتی گهربار از امام معصوم حضرت مولی الموحدین امام علی(علیه السلام)
- جامعیت نهج البلاغه، به گونه ای که همانند قرآن، به عنوان انواری از آن، به تمام مسائل دنیوی و اخروی پرداخته است
- اوج فصاحت و بلاغت بی نظیر
- در بردارنده رسالتی جاودانه و جهانی پس از قرآن، جهت هدایت بشریت
- جاذبه خاص نهج البلاغه برای همگان
- مصون از هرگونه ضعف، خطا وتحریف
- ارزش والای پیام های نهج البلاغه
- عدالت خواهی و ظلم ستیزی منحصر به فرد
- و… .
محتوای نهج البلاغه
نهج‌البلاغه اثری است که باید با آن زیست و تنفس کرد. روح را با آن همدم ساخت و با آن نبض و قلب را به تپش در آورد، تا معانی آن در عمق جان بنشیند و بتوان دنیاهای آن را وارد شد و سرزمین‌هایش را فتح کرد. هرچند رسیدن به قله‌ی رفیع معرفت علی(ع) حتی در حوزه نهج‌البلاغه بر کسی میسّر نیست و ضعف ما حکم می‌کند که نمی‌توان تمام دنیاهای زهد و تقوا و عبادت و عرفان و حکمت و فلسفه و پند و موعظه و ملاحم و مغیبات و سیاست و مسؤولیت‌های اجتماعی، حماسه، شجاعت و دیگر زوایای نهج البلاغه را وارد شد و این اقیانوس بی‌پایان را شناخت.
نهج‌البلاغه از نظر محتوایی به مسائل گوناگون اعتقادی، اقتصادی، سیاسی، اخلاقی پرداخته است و در قالب خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها به پرسش‌ها و مسائل عرصه‌های مذکور پاسخ داده است.
نهج‌البلاغه در مسائل اعتقادی به آفرینش جهان و انسان و جانوران، هدفدار بودن خلقت انسان،[7] معرفت حق تعالی[8] وحدت حق تعالی[9]، هدف فرستادن پیامبران[10]، هدف بعثت پیامبر اکرم(ص) [11]، استمرار رسالت با قرآن و عترت[12] و فرجام و رستاخیز،[13] پرداخته است.
امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، به مسائل اقتصادی نیز پرداخته است و مسئولیّت انسان را نسبت به سرزمین‌ها و چهارپایان[14] و ارج نهادن به کار و تلاش انسان و بهره‌مندی از حاصل دست‌رنج خویش[15] و ضرورت آبادانی سرزمین‌ها[16] و ذخیره‌سازی ثروت[17] و توصیه‌‌هایی مربوط به بیت‌المال و عدالت اجتماعی و فقر زدایی و رهنمودهای اخلاقی به ثروت‌مندان و برنامه‌های اقتصادی و وظایف فردی نیازمندان و وظایف دولت و جامعه را بیان کرده است.[18]
بخش دیگری از فرمایشات امام علی(ع) به مسائل سیاسی و حکومتی اختصاص دارد. امام(ع) در این ساحت، به وظایف کارگزاران و استانداران، نویسندگان، ارتش و نیروها و سران نظامی، روش‌های دریافت مالیات و اصول کشورداری پرداخته است.[19]
ساحت دیگر نهج البلاغه، مسائل اخلاقی و تربیتی است. که امام(ع) بر مبنای جهان‌بینی توحیدی، آن‌را استوار ساخته است. اخلاق فردی در نهج‌البلاغه، دانش اندوزی توأم با عمل، بی اعتنایی به زخارف دنیوی، آزادگی و ظلم ستیزی، نظم و حسابرسی در امور را تبیین نموده است و اخلاق اجتماعی نیز به خوش خلقی و انسان دوستی، انصاف‌ورزی با مردم و مانند این‌ها اشاره کرده است.[20]
مسائل عبادی و معنوی مانند سیمای عابدان شب زنده‌دار، انگیزه‌های گوناگون در عبادت، حالات و مقامات عابدان و تأثیر عبادت در زوال گناه نیز در نهج‌البلاغه مورد توجه جدی قرار گرفته است[21]. رویکرد علی(ع) در سراسر سخنانش بر مبنای عدالت است؛ همان‌گونه که فرمود: عدالت، زندگی است. [22]
علی(ع) از آن بسیار افرادی نبود که در سخن، از حق دم می‌زنند، ولی در عمل از آن سرمی‌پیچند؛ [23] زیرا حق، در مقام سخن گسترده‌ترین پهنا را داراست ولی در مقام اجرا و عمل بدان، در تنگنایی بی‌مانند است؛[24] یعنی در مقام سخن، به آسانی می‌توان حق و عدل را ستود و از آن دم زد، ولی عمل کردن بدان، بسیار دشوار و مشکل است.
فرم در حال بارگذاری ...
